از آغازِ تاريخِ معرفت بشرى تاكنون، كلماتى مانند: «من»، «خود»، «ذات»، «شخصيت»، «روان‏»، «جان» و «روح» به طور بسيار فراوان مطرح شده است. بديهى است كه اگر به جاى هر يك از اين كلمات، «چيزى»، «موضوعى»، «مجهولى» و امثال اين‏ها به كار مى‏رفت، هيچ ارتباط و تفاهمى درباره مسائل انسانى به وجود نمی ‏آمد.

روان‏شناسىِ معاصر مورد بررسى و تحقيق قرار مى‏دهد، مقدارى قابل توجه از فعاليت‏ها و مختصات و عوارضِ روانىِ انسان است كه اين مقدار از دانش و معرفت درباره شناخت «منِ انسانى‏»، اگرچه لازم است، ولى كافى نيست. اسف ‏انگيزتر اين كه: آن واقعياتى كه در روان و من و نفس بشرى مورد غفلت و بى‏ توجهىِ روان‏شناسان معاصر قرار مى‏گيرد، با اهميت‏ تر از آن مختصات و عوارضى است‏

كه براى بررسى مطرح مى‏شوند. اين ركود و عقب‏ ماندگى، ناشى از آن است كه امروزه تلاش فراگيرى صورت مى‏گيرد كه «روان‏شناسى»، «من ‏شناسى»، «علم‏ النفس»- همه و همه- از راه رفتارشناسى مطرح شوند، در صورتى كه رفتارهاى نمودىِ «روان»، «من» و «نفس»، از مجموعه علل درونى، جز معلول‏هايى ناقص نيستند كه مورد اهميّت قرار نمى‏ گيرند

**« سنّت بررسىِ روح آدمى، با توجه به تقوا و سعادت وى، در روان‏شناسى به كنار نهاده شد. روان‏شناسى آكادميك كه مى‏كوشيد به علوم طبيعى و روش‏هاى آزمايشگاهىِ توزين و شمارش تأسّى جويد، با همه چيز جز روح سروكار داشت. هم‏چنين، مى‏كوشيد جنبه ‏هايى از انسان را كه مى‏توان آن‏ها را در آزمايشگاه تحت بررسى قرار داد، آشكار سازد و مدّعى بود كه وجدان، داورىِ ارزش‏ها، شناسايى خير و شر، مفاهيمى ماوراى طبيعى و خارج از قلمرو روان‏شناسى است. غالباً به مسائل كم اهميتى مى‏ پرداخت كه بيش‏تر مناسب با يك روشِ به ظاهر علمى بود تا ابداع روش ‏هاى تازه جهت بررسىِ مسائل عمده انسانى. بدين‏سان، روان‏شناسى به صورت علمى درآمد كه فاقد موضوعِ اصلىِ خويش، يعنى روح انسان بود. اين روان‏شناسى فقط به مكانيسم ‏ها و واكنش ‏سازى‏ ها و غرايز علاقه ‏مند بود و به پديده ‏هاى بسيار ويژه انسانى نظير عشق، منطق، وجدان و ارزش‏ها توجهى نداشت.»**(1)

(1)- اگر بخواهيم توجهى به دريافت «من» داشته باشيم، در اين صورت: «تن ز جان و جان ز تن مستور نيست». اگر بخواهيم حقيقت آن «من» را تصور كنيم، يعنى ماهيت آن را به دست بياوريم، در اين صورت: «ليك كس را ديدِ جان دستور نيست». به نظر مى‏رسد، با سه دليل اطمينان‏بخش نخواهيم توانست حتى براى آينده بسيار طولانى هم «من» را مانند ديگر موضوعاتِ خارج از «من» براى مطالعه برنهاده، آن را كاملًا بشناسيم. اين سه دليل بدين قرار است:

الف) ما اگرچه در ديگر اجزاى طبيعت، هم بازيگريم و هم تماشاگر- البته با در نظر گرفتن اين كه ما تا اندازه‏اى مى‏توانيم در شناخت موضوعات خارج از «من»، بازيگرى خود را از تماشاگرى تفكيك كنيم- ولى هنگامى كه مى‏خواهيم از ديدگاه تماشاگرى به «من» نگاه كنيم، اين «من» در عين حال كه موضوع تماشاست، خودش نيز تماشاكننده است. هنگامى كه «من» را تماشا مى‏كنيم، اجزاى كالبد مادى ما موضوع تماشا قرار نمى‏گيرد. اين مسئله شبيه اين است كه ما آيينه را با خود همان آيينه ببينيم، يا با چشم خودمان بدون نشان‏دهنده‏اى ديگر، همان چشم را ببينيم، و اين در دستگاه طبيعت از محالات روشن است. «به ديده، ديده ‏اى را ديده ديده‏ست؟»

اين كه ما بگوييم «من» عبارت است از مجموع افكار و احساسات و ديگر غرايز، دردى را دوا نمى‏ كند، زيرا همان‏گونه كه پيش از اين گفتيم، از سنتز مجموعه احساسات و تفكرات، آگاهى به «خود» را در آوردن، احتياج به فرمول‏هاى فلسفى دارد كه شامل اصول موضوعه است. علاوه بر اين، توجه به «خود» به طور مستقل انجام مى‏گيرد، نه به عنوان مجموعه اجزا و شئون داخلى و خارجى.

نكته‏اى كه در اين‏جا اضافه مى‏كنيم، اين است كه به قول آرتور جرسيلد: «خود»، هم ثابت است و هم متغير، و شامل طبيعتِ ثابتِ شخص به اضافه تمام عواملى است كه وابسته زمان و مكان بوده و تغييرپذير هستند. «خود»، هسته‏اى است كه روى آن، داخل آن و پيرامون آن، تجارب آدمى تمركز مى‏يابند و فرديت ممتاز او را به وجود مى‏ آورند». [شناختن خويشتن، ص 13]

اين سؤال احتياج به پاسخ دارد كه با فرض تغييرات زمانى و مكانى، چگونه طبيعت شخص، حالتِ ثبوتِ خود را حفظ مى‏كند؟ البته اين نكته اخير به نظر ما نياز به توجه و تأملى بيشتر دارد.

ب) بی ‏شك، شناسايى‏ هايى كه توسط حواس و مغز انجام مى‏ گيرد، لذايذ و آلام و دريافت‏هاى درونىِ ما را نمى ‏توانند كاملًا منعكس كنند. بنا بر اين، با كدام مفهوم مى‏توانيم اين «من» را كه دريافتى خالص است و قابل عكس‏بردارى با الفاظ نيست، نشان دهيم؟

ج) عقل كه يكى از كارگردانان «من» است، نمى‏ تواند با مفاهيمِ مادىِ محسوس تفسير شود، زيرا مفاهيم مادى را خود عقل به ما فهمانده است.

**( رضی)**

(1)[ روان‏كاوى و دين/ 13، ترجمه آرسن نظريان، انتشارات چاپار، چاپ دوم، سال 1354]

فایل صوتی در لینک زیر موجود است 

http://goo.gl/XFfzx2